Ajo ėshtė treguar eksperimentalisht se nėse fshij njė shkop plastike ose qelqi mbi njė leckė ajo ėshtė nė gjendje pėr tė tėrhequr copa tė vogla letre.
Akuza elektrike mund tė jetė njė shenjė pozitive, pėrcaktuara nga
+, ose negative, e paraqitur nga - .Fletė ari
electroscope ėshtė njė instrument qė zbulon praninė e akuzave elektrike.Electroscope pėrbėhet nga njė pushimi llambė xhami nė njė bazė izoluese. Brenda interuptori janė bėrė tė dy fletėt e arit tė hollė qė ėshtė pėrēueshėm. Pika e kontaktit e dy pllakave ėshtė marrė jashtė duke pėrdorur njė mbajtės topin metalike. Nėse tė dy pllaka nuk janė akuzuar ata paraqesin veten tė bashkuar dhe vertikale, pasi forca e gravitetit tėrheq ato. |
|
electroscope ngarkuar pozitivisht |
Nėse afrohet njė kallam qelqi, ngarkuar pozitivisht, nė sferėn metalike tė jashtėm, ėshtė se blades e ngarkuar ari tė njėjtėn shenjė, qė ėshtė, janė tė dyja pozitive, dhe pasi ata janė tė lehtė dhe tė lirė pėr tė lėvizur, ata lėvizin larg nga njėri-tjetri nė fund, pėr shkak se akuzat elektrike tė njėjtėn shenjė sprapsin njėra-tjetrėn. |
Kjo ėshtė, nė fakt, njė fakt i ri, domethėnė, qė nė mes tė dy objektet e largėta me njėri-tjetrin dhe jo duke prekur mekanikisht, mund tė ketė disa forca tė tjera se forca gravitacionale, tė cilat kanė tendencė pėr tė tėrhequr ose tė sprapsin dy objektet.
Energjisė elektrike do tė thotė kjo?
Elektrike dhe Inxhinieri Elektrike
Energjia elektrike
ėshtė karakteristike se ata kanė disa organe tė jetė nė gjendje tė demonstrojė forcat e tėrheqje apo neveri, pa asnjė kontakt mekanike.Inxhinieri elektrike,
megjithatė, ėshtė subjekt qė studion fenomenet e energjisė elektrike, qė po studiojnė energji elektrike.Njė tjetėr tipar i dukurive elektrike ėshtė ngrohja e organeve tė cilat janė ngarkesa e energjisė elektrike.
Pėr shembull, mendoj qė ne tė marrė njė pirg, edhe tė quajtur zakonisht bateri, ajo ka dy skajet, i quajtur terminale, e treguara me njė + dhe tjetri treguar me -.
|
Majė shkruese celular Philips dhe bateri butonin Duracell |
Nėse do tė kombinohen me njė tel bakri nė mes tė dy terminalet e baterisė, ne vėrejmė sė pari njė shkėndijė, qė ėshtė, njė fenomen qė lėshon dritė tė ndritshme, ngrohjes dhe tė shėndoshė, dhe pastaj tė shohim njė ngrohje tė shpejtė tė rafte ėshtė se tela bakri.
Tela bakri ėshtė ndezur deri nė atė masė sa pėr tė arritur temperaturėn e shkrirjes sė bakrit, dhe kėshtu bakrit fillon tė shkrihet, pėr shkak tė temperaturė tė lartė.Edhe bateria fillon tė nxehet;
pastaj nxehet dhe mė nė fund shpėrthen, duke u bėrė i rrezikshėm, si njė bombė, pėr shkak tė ngrohjes tepruar.Kjo ėshtė dėshmi e qartė se njė pirg ėshtė e pajisur me energji elektrike, qė ėshtė, e ka cilėsinė e tė qenit nė gjendje pėr tė ngrohur, pa se ne shohim njė lėvizje tė objekteve dhe pa se ne shohim njė karburant djegur.
Nė pėrmbledhje, kėto janė dy karakteristika thelbėsore qė na tregojnė se ne jemi nė prani tė njė fenomen elektrik:
1 - Organet elektrike janė pronė e tėrhequr ose tė sprapsin njėra-tjetrėn.
2 - Organet elektrike kanė aftėsinė pėr tė ngrohur up, ndėrsa ndodhin fenomene elektrike.
Pėr tė cilat ngarkuar elektrike mund tė pėrkufizohet si pronė qė kanė disa organe tė tėrhequr nė njė distancė dhe tė ngrohtė deri.
Magnetizėm
Magnetizėm ėshtė pronė qė kanė disa organe tė tėrhequr copa tė hekurit.
Njė pjesė e materialit dhe "me magnetizėm quhet magnet ose magnet.Nė magnet dalluar njė Polit tė Veriut
(N) dhe njė shtyllė nė jug (S).
|
|
Dy polet e njė magnet |
polet magnetike e njė motor nė fshirėse |
Ju nuk mund tė izolojnė Polin e Veriut nga Polin e Jugut, por pėr ēdo
N ka njė pol pol S.
1 - Polet magnetike nuk mund tė ndahet;
edhe nė qoftė se unė tė thyer njė magnet, secila prej dy pjesėve ka shtyllė e saj nė veri dhe shtyllė e saj nė jug; Nė vend akuzat elektrike mund tė ndahet, duke vėnė njė dorė, pozitive dhe akuzat e tjera negative. Nėse unė tė thyer nė dy njė pagesė pozitive, kam marrė dy akuza pozitive mė tė vogla, por ende pozitive.2 - Nė pol magnetik nuk paraqet njė ngrohje, pra edhe qė tė bashkohet me njė teli hekuri tė dy polet, ata tėrhiqen, si bėj pėr vete, por nuk e ngrohjes, nėse ne neglizhojmė ngrohjes gjeneruar nga fėrkimi nė kohėn kur tėrhequr.
Nė vend tė kėsaj, nė akuzat elektrike, janė edhe dukuri manifestohet e ngrohjes.
Gravitacionit universal
Forca e gravitacionit ėshtė paksa e ndryshme nga forcat elektrike dhe forcave magnetike.
Forca gravitacionale mes dy organeve ekziston dhe ėshtė pėr shkak tė masės sė tyre, dmth madhėsinė dhe natyrėn e materialit qė ata janė bėrė. Nė forcat gravitacionale vetėm ekzistojnė forcat e tėrheqje dhe shtytje jo, pėr tė cilat njė objekt vendoset nė krye ka tendencė tė bjerė poshtė, pėr shkak tė forcės gravitacionale qė toka ushtron nė trup. Forca gravitacionale posedojnė tė gjitha organet, edhe nėse ata janė tė ngarkuar apo tė energjisė elektrike ose magnetizėm.Pėrfaqėsimi i akuzave
Pra pėrvoja na tregon se ka akuza elektrike.
Akuza elektrike ėshtė i matur nė Coulomb.
(Lexoni: culomb)Shkurtim i Coulomb ėshtė shkronja
CShembull:
Q = 10 C
Pėrfaqėson njė pagesė pozitive elektrike qė kemi treguar me shkronjėn
Q dhe kjo akuzė elektrike ėshtė e barabartė me 10 Coulomb.Nėse, megjithatė, akuza ishte negative, ne do tė kishte shkruar:
Q = - 10 C
Pra, nėse unė kam njė top tė ngarkuar me elektricitet pozitiv me pikėn I:
ajo ka njė pagesė
Q shprehur nė Kulombit; qė ėshtė, Q ėshtė sasia e energjisė elektrike e matur nė Kulombit.Akuza elektrike ėshtė mė i vogėl se sa qė i pushtuar nga njė elektron dhe ėshtė negativ.
Njė elektron ka njė ngarkesė negative elektrike tė barabartė nė:e = - 1,6 . 10-19 C
Nėse akuzat elektrike janė tė palėvizshme nuk ka kalim tė rrymės elektrike.
Kur njė pagesė elektrike lėviz nga njė pikė nė njė tjetėr thuhet se ka njė rrymė elektrike. Thuhet rrymė elektrike lėvizjen e akuzave elektrike. Aktual ėshtė i matur nė tė Ampere (lexon: amper, dhe pa pėrfundimtar), dhe ėshtė shkurtuar me shkronjėn AĒdo sasi elektrike ėshtė shkurtuar me njė letėr e alfabetit.
Ne pėrdorim letėr I pėr tė treguar rrymėn.Shembull:
Do tė thotė se ka njė rrymė i 10 Amper shkruani:
I = 10 A
qė do tė thotė se nuk ėshtė
i tanishėm cila ka vlerėn 10 Ampere. Instrument qė mat rrymėn thuhet ammeter.
|
multimeter pėrdoret si njė ammeter |
Pėr rrymė ka multiples dhe nėnfishat, si nė tabelėn e mėposhtme.
Ai shkruan | Ajo lexon | Ajo shumėfishon nga | ||
kA |
Chiloamper |
103 |
||
mA |
Milliamper |
10-3 |
||
mA |
Microamper |
10-6 |
Materialet ekzistuese nė natyrė, ne mund tė ndajnė ato nė pėrēuesve dhe izolatorėve. Materiale pėrēueshėm janė ato qė lejojnė kalimin e tanishme elektrike. Pėrēuesit janė argjendi, bakri, ari, alumini, hekuri, ujit. A tha se materialet tė cilat nuk lejojnė kalimin e elektrike rrymė izolues; janė izolatorėve mermer, dru, gome, plastike, bakelite, qelqi, letra, qeramika dhe ajrit tė thatė, qė ėshtė pa lagėshti.
Ajrit duhet tė jenė tė kujdesshėm pėr shkallėn e lagėshtisė; nė praktikė nėse ajri ėshtė i thatė, qė ėshtė, nuk pėrmban avujt e ujit, qė ėshtė pa lagėshti, sillet si njė izolant. Pėr shembull telat e tensionit tė pranishėm nė shtylla ENEL janė tė izoluara nė ajėr, pra ata nuk janė tė mbuluara nga izolues materiale plastike. Kur ajri bėhet e lagėsht, qė rrit sasinė e avullit tė ujit, atėherė ajri fillon tė bėhet pėrēueshėm; lartė lagėshtia, aq mė i madh pėrēueshmėri elektrike e ajrit.
Nė mėnyrė tipike metalet janė tė pėrēuesve, ndėrsa jo-metale janė izolatorėve. Dhe pėrēuesve janė tė gjitha organet me lagėshti, ku uji ėshtė i pranishėm, pėr shembull trupit tonė. Le tė shohim se pse disa materiale tė kryer dhe tė tjerėt nuk e bėjnė.
Sa i pėrket ujit qė duhet tė jetė njė izolant, nė vend tė kėsaj ajo ėshtė njė dirigjent i mirė. Nė realitet, ujė tė distiluar, ujė tė pastėr qė nuk ėshtė H2 O substanca tė tretura nė tė, ėshtė njė izolant; por, qė, pėr pėrdorim ose duhet rubinet me duar ose thith materialet nė tė, ėshtė qė ka gjithmonė nė ujė tė kripėrave tė tretur, nė formėn e joneve. Dhe jonet kanė njė pagesė elektrike dhe pėr kėtė arsye mund tė lėvizin nė ujė duke i dhėnė tė rritet nė njė rrymė tė lartė.
Bandat e Energjisė
Studimi i strukturės atomike tė atomit, ne e dimė se elektronet janė tė lirė tė lėvizin rreth bėrthamės. Jo tė gjitha elektronet kanė tė njėjtat nivele tė energjisė, por ne mund grupi i tyre nė grupe tė energjisė. Thuhet band energjisė njė grup tė niveleve tė energjisė poseduara nga elektronet. Thuhet band valencė set e elektroneve qė kanė njė nivel tė ulėt tė energjisė, tė tilla si pėr tė qėndruar nė afėrsi tė atomit tė cilit i pėrkasin, dhe duke mos qenė nė gjendje tė shkėputen prej saj. Thuhet band kryerjen e caktuar tė elektroneve qė kanė njė nivel tė lartė tė mjaftueshme tė energjisė, tė tilla si tė largohen nga atom pėrkasin, duke i dhėnė tė rritet nė njė kryerjen e llojit elektrike. Midis grupit valencė dhe bandės kryerjen nuk mund tė jetė njė grup i ndaluar, njė grup i niveleve tė energjisė nuk ėshtė e lejuar, si njė elektron gjenerik ose ėshtė e vendosur nė banda valencė ose ėshtė nė banda kryerjen. Nėse ne shikojmė nė Listat e mėposhtme:
ne mund tė konkludojmė se nė boshllėk izolues band ėshtė shumė e madhe, si pasojė janė disa elektronet qė arrijnė njė energji tė mjaftueshme pėr tė kaluar nga grupi valencė nė band kryerjen; prandaj izolim nuk kryen.
Nė pėrēuesve, megjithatė, tė dy Valence dhe pėrēueshmėri bende mbivendosen, zhdukur, atėherė hendekun band; Prandaj, njė numėr i konsiderueshėm i elektroneve nė temperaturėn e dhomės ka njė energji tė mjaftueshme pėr t'u konsideruar nė band kryerjen, dhe mbajtės ėshtė nė gjendje pėr tė kryer rrymė elektrike.
Nė gjysmėpėrēuesve hendeku grupi ėshtė i vogėl, kėshtu qė njė rritje e temperaturės ėshtė e mjaftueshme pėr tė sjellė njė numėr tė caktuar tė elektroneve nga grupi valencė tė grupit pėrēueshmėri.
Tė izolatorėve janė quajtur edhe dielectrics, nė kuptimin qė ata nuk e kalojnė energji elektrike.
Raporti nė mes tė ngarkuar rrymė dhe elektrike
Nėse do tė tregojnė me Q ngarkuar elektrike qė lėviz nė njė dirigjent, treguar nga t kohėn qė duhet pėr tė lėvizur, ne mund tė llogarisim rrymė duke pėrdorur formulėn e mėposhtme:
Nė hypotexts se Q = 1 C dhe t = 1 s ne marrim
Kjo formulė na tregon se i tanishėm ėshtė 1A kur qarkullojnė njė pagesė prej 1 C nė njė kohė prej 1 sekonde.
Shpejtėsia me tė cilėn ngarkesa elektrike lėviz pėr tė shkaktojnė rrymė ėshtė e njėjtė me shpejtėsinė e dritės, domethėnė:
c = 300.000 km/s
Pėr tė lėvizur akuza elektrike duhet tė jetė njė forcė.
Njė komponent nė gjendje pėr tė lėvizur akuzat elektrike janė thėnė gjenerator tensionit. Njė turrė ėshtė njė gjenerator tensionit. Njė bateri makine ėshtė njė gjenerator tensionit. Tensionit ėshtė i matur nė OLT v, e cila ėshtė shkurtuar me shkronjėn V. Tensionit zakonisht shėnohet me shkronjėn E.Shembull:
E = 12 V
kjo do tė thotė se ka njė tension
E, e cila ka vlerėn e 12 volt. Instrument qė mat tensionin elektrik ėshtė thėnė voltmetėr.
|
Multimeter pėrdoret si njė voltmetėr |
Tensionit ėshtė thėnė edhe dallimi potencial, si dy polet e gjenerator tensionit tė paturit e njė tjetėr potencial, si njė ėshtė pozitive, kėshtu qė ka njė potencial pozitiv dhe ėshtė padyshim mė i madh se tjetri i cili ka njė potencial negativ. Pra, nė mes tė dy poleve nuk ėshtė patjetėr njė ndryshim i potencialit.
Pėr tensionit ka multiples dhe nėnfishat, si nė tabelėn e mėposhtme.
Ai shkruan | Ajo lexon | Ajo shumėfishon nga | ||
kV |
Chilovolt |
103 |
||
mV |
Millivolt |
10-3 |
||
mV |
Microvolt |
10-6 |
Gjenerator tensionit ėshtė e aftė tė ndan akuzat elektrike, nė mėnyrė qė tė gjitha akuzat e pozitive elektrike janė tė vendosura nė njėrėn anė tė gjeneratorit, nė vend tė tė gjitha akuzat e negative elektrike janė tė vendosura nė anėn e kundėrt tė gjeneratorit.
|
Ne mund tė shohim njė bateri AA 1,5 V me polin pozitiv lart; dhe njė bateri argjendi oksid me pozitive nė anėn e pasme. (E dukshme markat janė pronė e kompanive pėrkatėse tė ndėrtimit) |
Simboli i gjenerator tensionit ėshtė nė vijim.
|
|
simbol pėrdoret nga ne | simbol i disa teksteve |
Thuhet terminal ose pol i njė prej dy pjesėve terminalit te nje gjenerator tensionit. Pra gjenerator ka dy terminale. Pirg tregohet me simbolin:
|
simbol terminal |
Nė gjenerator ka njė terminali pozitiv, shėnohet me shenjė +, ku janė tė pėrqendruar vetėm akuza pozitive. Ekziston edhe njė terminali negativ, shėnohet me shenjė tė -, ku janė pėrqendruar tė gjitha akuzat negative.
Thuhet qark elektrik njė rrugė tė mbyllur, i cili ėshtė marrė duke filluar nga ēdo pikė dhe tė kthyer nė tė njėjtėn pikė. Natyrisht nė qark, duhet tė ketė tė paktėn njė komponent elektrike. Gjenerator tensionit ėshtė njė komponent elektrike. Njė llambė ėshtė njė komponent elektrike dhe ėshtė pėrcaktuara nga simboli.
Njė kaloni ėshtė njė komponent elektrike, dhe ėshtė pėrcaktuara nga simboli.
Nėse kaloni ėshtė e hapur
rrjedh jo rrymė.
Nėse kaloni ėshtė e mbyllur, rrjedhat rrymė. Pra, duke pasur parasysh njė qark tė thjeshtė:
pėrbėrė nga tension gjenerator, kaloni dhe llambė kur kaloni ėshtė mbyllur nė qark disa dritat rrymė dhe llambė lart. Kur kaloni ėshtė e hapur nuk i tanishėm mund tė rrjedhin nė qark dhe llambė shkon jashtė. Linja qė lidh komponentėve tė ndryshėm ėshtė tela elektrike. Teli elektrik ėshtė bėrė e bakrit, i cili ėshtė njė material i pėrēueshėm; jashtė i telit ėshtė e mbuluar me material, zakonisht klorid polyvinyl izolues, nė mėnyrė qė tė shmangen rreziqet pėr pėrdoruesit.
Nė njė qark elektrik, sepse atje hapat rrymė, ėshtė e nevojshme qė qark i mbyllur, dmth ėshtė i pėrbėrė nga tė gjitha komponentėt qė janė pėrēues; por nė qoftė se nė qark ka vetėm njė pjesė tė pėrbėrė nga izolimit, qark ėshtė i hapur; dhe qark tė hapur rrjedh jo rrymė. Kujtojnė se ajri ėshtė njė izolant.
Kur aktual rrjedh nė njė qark i plotėson disa pengesa gjatė rrugės. Kjo do tė thotė se pavarėsisht nėpėr qark nė shpejtėsinė e dritės, rrymė qė mund tė kalojė varet se si komponent ėshtė ndėrtuar, qė ėshtė, me gjatėsinė e saj, pjesėn e saj, materialin e pėrdorur. Thuhet rezistenca e njė komponent elektrike pengesė tė cilėn ajo e kundėrshton kalimin e tanishme elektrike.
Njė matja e rezistencės ėshtė om, e cila ėshtė shkurtuar nga W , i cili thotė ohms. Rezistenca zakonisht shėnohet me shkronjėn R.
Shembull
R= 1,000 W
do tė thotė se ekziston njė rezistencė R, e cila ka vlerėn e 1,000 ohms. Instrument qė mat rezistencėn thuhet ohmmeter.
|
multimeter pėrdoret si njė ohmmeter |
Pėr rezistencė ekzistojnė tė shumta, sipas tabelės sė mėposhtme:
ju shkruani | Ajo lexon | Ajo shumėfishon |
kW |
Chiloohm |
103 |
MW |
Megaohm |
106 |
|
Ne konstatojmė, nga e majta, njė W teli rezistencė 50, njė rezistencė tė brumė, njė rezistencė e ndryshueshme, tha potentiometėr |
Mend se rezistencė ėshtė njė komponent, duke rezistenca ėshtė pronė cila ka rezistori.
Simbol elektrik i rezistencė eshte:
Rezistenca e telit llogaritet me formulėn e mėposhtme:
R = r L
S
Ku R ėshtė rezistenca, matur nė W, r eshte e rezistencės sė materialit tė matur nė W . mm2 / m, L ėshtė gjatėsia e telit tė matur nė metra, S ėshtė pjesa e telit tė matur nė mm2. r i bakrit ėshtė 0,0177 W . mm2 / m. Ēdo material ka resistivity saj. Njė dirigjent i mirė ka njė resistivity ulėt, dmth kundėrshton pak rezistencė ndaj kalimi i rrymės, nė vend tė njė izolant ka njė resistivity tė lartė.
Materiale | resistivity r [W . mm2 / m] |
Silver | 0,016 |
Bakri | 0,0177 |
Alumini | 0,028 |
Gold | 0,023 |
Hekuri | 0,13 |
Tunghsteno | 0,055 |
Paper | 1014 |
Glass | 1016 |
China | 1019 |
Resistivity e disa materialeve nė 0 °C |
Zakonisht telat ēojė janė ndėrtuar prej bakri, qė pavarėsisht nga tė paturit e njė resistivity mė tė lartė tė argjendi, ėshtė mė pak e shtrenjtė.
Ligji Ohm ėshtė njė ligj themelor i inxhinierisė elektrike. Ajo tregon lidhjen mes tensionit dhe rrymė tė ēdo komponenti elektrike. Formula ėshtė si vijon:
V = R I
Ku V ėshtė tension tė gjithė komponenti fjale, R ėshtė rezistenca e komponentit, I ėshtė rrymė e komponentit. Kjo formulė na tregon se ka njė proporcionalitet tė drejtpėrdrejtė nė mes tė tensionit dhe rrymė tė komponentit. Nė fakt, duke marrė konstante rezistencėn e komponentit, mė i lartė tensioni aplikuar nė komponentin rrit rrymė qė qarkullon nė komponentin vetė.
Tensionit tė pranishėm nė terminalet e njė rezistencė ėshtė quajtur edhe rėnie tė tensionit, pasi rezistencė ėshtė shumė shpesh pėrdoret pėr tė ulur njė tension shumė tė madhe.
Verifikimi eksperimental i ligjit Ohm
2014